Voor de geïnteresseerde lezer...

Stedelijke vraagstukken zijn van alle tijden, maar de laatste jaren staat vooral de vraag centraal wie de stad gaat vormgeven. Gebeurt dat op dezelfde manier als in de afgelopen zestig jaar waarbij de traditionele partijen, zoals gemeenten, corporaties en ontwikkelaars het voortouw nemen? Partijen die van bovenaf en met behulp van vooral statistieken en wensbeelden de ruimte en de samenleving proberen te ordenen? Of ontstaat er een nieuw stedelijk speelveld waarin deze wensbeelden van beleidsmakers meer wordt verweven met de behoeften, ervaringen, potenties en initiatieven van burgers en nieuwe stadsmakers? In de publicatie 'Op zoek naar nieuwe verhoudingen' van de Haagse Hogeschool beschrijf ik op basis van mijn eigen observaties en ervaringen de zoektocht van partijen naar deze nieuwe rol- en taakverdeling. 

Ik heb daarbij mijn ervaringen getoetst aan en aangevuld met hetgeen in de afgelopen jaren over dit thema is geschreven en gezegd. Door het lezen van een groot aantal boeken, tijdschriften en artikelen op websites, door congressen en andere steden te bezoeken, discussies op het internet te volgen en gesprekken aan te gaan met verschillende collega's en partijen elders in het land. Daarmee probeert de publicatie ook een samenvatting en overzicht te geven van de huidige discussies en meest recente inzichten rond dit thema. Voor de geïnteresseerde lezer volgt hieronder een lijst met alle geraadpleegde bronnen.



Esther Agricola & Gerben Helleman (2006) Tien jaar stedelijke vernieuwing in vijftig teksten en projecten. Rotterdam: NAi Uitgevers.

Ahrensbach, Timothy, Joost Beunderman, Indy Johar e.a. (2011) Compendium for the civic economy; what the Big Society should learn from 25 trailblazers. 00:/ in samenwerking met NESTA & Design Council CABE.

Aslander, Martijn (2014) Zonder papier en geld. Productive! magazine.nl, Nummer 1.

Baart, Andries (2011) Nadere Introductie Presentiefilosofie. Website Presentie.

Beekmans, Jeroen & Joop de Boer (2014) Pop-Up City: City-Making in a Fluid World. BIS Publishers.

Beer, Saskia, Sabrina Lindemann & Emilie Vlieger (2015) Urban curators; ontwikkelen zonder eigendom. In: Het nieuwe stadmaken; van gedreven pionieren naar gelijk speelveld door Simon Franke, Jeroen Niemans & Frans Soeterbroek. Trancity*Valiz.

Beijer, Peter, Ellen de Groot, Jolanda Hoeflak & Vincent Platenkamp (2016) De waarde van het alledaagse; van beleidsdrang naar bewonersperspectief in de stadswijk. Haarlem: Trancity.

Benschop, Hans Peter e.a. (2015) Filosofen agenderen de stad. Den Haag: Platform 31.

Berg, Mariska van den (2014) Stedelingen veranderen de stad. Blog Sociale vraagstukken.

Buitenweg, Kathalijne (2016) Maak van kinderopvang publieke voorziening. In: De Volkskrant, Opinie & Debat, 11 mei 2016.

Boer, Nico de & Jos van der Lans (2011) Burgerkracht; de toekomst van het sociaal werk in Nederland. Den Haag: Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling.

Boer, Nico de & Jos van der Lans (2013) Burgerkracht in de wijk: sociale wijkteams en de lokalisering van de verzorgingsstaat. Den Haag: Platform 31.

Boland, Christine, Tony Bosma, Marcel Bullinga, Goos Eilander, Tom Kniesmeijer e.a. (2015) Trendrede 2015.

Boonstra, Jaap & Mark van Twist (2013) Betekenis van maatschappelijke organisaties.

Brandsen, Taco, Wim van de Donk & Kim Putters (2005) Griffins or Chameleons? Hybridity as a Permanent and Inevitable Characteristic of the Third Sector. In: International Journal of Public Administration, 28:9-10, pp. 749–765.

Brandsen, Taco, Liesbeth Collignon, Jan-Kees Helderman & Mark Rouw (2011) Een methodiek voor gebiedsgericht werken. Delft: Corpovenista.

Brink, Gabriël van den, Merlijn van Hulst, Laurens de Graaf & Ton van der Pennen (2012) Best persons en hun betekenis voor de Nederlandse achterstandswijk. Amsterdam: Boom | Lemma.

Burgers, Eric (2014) Ruimtelijke ontwikkeling: bakens verzetten versus business as usual. Blog Gebiedsontwikkeling.nu

Brink, Gabriël van den & Dick de Ruijter (2013) Culturele kansen. Amsterdam.

Brunt, Lodewijk (1996) Stad. Amsterdam: Boom.

Cosijn, Bart (2014) De tweedeling in ons hoofd. Blog Ruimtevolk.

Dam, Jan van (2014) Het utopisch verlangen naar de doe-het-zelf samenleving. Verslag van een debat in het Rotterdamse Arminius. Blog Sociale vraagstukken.

Dekker, Wilco (2015) De cowboy-bestuurders geofferd. In: De Volkskrant, 7 november 2015, pp. 12-13.

Desmet, Els & Annemarie Sour (2012) Succesvolle Haagse YUEP-vrouwen. Den Haag.

Deuten, Jochum & Paul Doevendans (2012) Wat werkt in de wijk. In: Rooilijn, jaargang 45, nummer 4.

Duiveman, Robert, Hendrik Wagenaar & Harry Kruiter (2010) Wijken in uitvoering; onderzoek naar wijkgerichte praktijken in Den Haag. Den Haag: Universiteit Leiden, Campus Den Haag.

Duiveman, Robert & Juliette Santegoeds (2013) Reflectie. Community Lover's Guide - The Hague.

Doms, Karin, Fanny Gelissen & Gerben Helleman (2008) Sociaal en fysiek verbonden: het geheim van het hoe. Rotterdam: KEI/G27.

Engelshoven, Ingrid van (2015) Ben Pauw lezing. Gemeente Den Haag.

Fortuin, Kees & André Ouwehand (2003) Leidraad Sociale Wijkvisie. Den Haag: Ministerie van VROM/VWS.

Fortuin, Kees & Freek de Meere (2005) Stedelijke vitaliteit: ervaringen van een sociaal supervisor (N10). Rotterdam: KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing.

Franke, Simon, Lenneke Overmaat & Arnold Reijndorp (2014) Plekken van betekenis in de Schilderswijk. Publiek domein als strategie. Trancity.

Franke, Simon, Jeroen Niemans & Frans Soeterbroek (2015) Het nieuwe stadmaken; van gedreven pionieren naar gelijk speelveld. Trancity*Valiz.

Gadet, Jos (2015) Laat die gentrifiers maar komen! Blog Stadsleven.

Gemeente Den Haag (2005) Maatschappelijke visie; mensen maken de stad (RIS 132471). Den Haag.

Gemeente Den Haag (2007) Verdrag Schilderswijk. Den Haag.

Gemeente Den Haag (2011) Evaluatie Buurtkamers. Dienst Onderwijs, Cultuur en Welzijn.

Gemeente Den Haag (2012a) Ontkokering; gemeentelijke organisatie in transitie (RIS 248378). Den Haag.

Gemeente Den Haag (2012b) Versterken uitvoering en vergroten participatie in stadsdelen en wijken (RIS 250616). Den Haag.

Gemeente Den Haag (2013) Visie op organisatieontwikkeling 2020 (RIS 268795). Den Haag.

Gemeente Den Haag (2014a) Visie Gebiedsgericht werken in de stadsdelen (RIS 270106). Den Haag.

Gemeente Den Haag (2014b) Uitvoeringsprogramma Deal Schilderswijk (RIS 276840). Den Haag.

Gemeente Den Haag (2014c) Contourennota Wijkaanpak 2014-2018 (RIS 277026). Den Haag.

Gemeente Den Haag (2015) Versterken Stadsdelen (RIS 287120). Den Haag.

Gemeente Den Haag (2016) Met hulp naar eigen kracht; een kijkje achter de schermen van de sociale wijkzorgteams in Den Haag
Dienst OCW.

Giltay Veth, Daniël (2009) Het rendement van zalmgedrag; de projectencarrousel ontleed. Den Haag: NICIS.

Giltay Veth, Daniël (2012) Toelichting. Stichting Vraagwijzer Nederland.

Glaeser, Edward (2011) Triumph of the City. London: Pan Macmillan.

Graaf, Kees de & Arienne Mak (2014) Overleven in de nieuwe wildernis. Blog Gebiedsontwikkeling.nu

Gunster, Berthold (2015) Participeren? Liever niet! Blog Omdenken.

Ham, Marcel & Jelle van der Meer (2015) De ondernemende burger; de woelige wereld van lokale initiatieven. Movisie: Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken.

Hart, Wouter (2012) Verdraaide organisaties; terug naar de bedoeling. Kluwer.

Heijde, Pieter van der (2015) De rol van gemeenten bij het ontstaan van leegstand van commercieel vastgoed. Bericht op LinkedIn.

Helleman, Gerben, Reinout Kleinhans & André Ouwehand (2001) Sloop en opbouw van de wijk; herstructurering als sociale interventie. Utrecht: NIZW.

Helleman, Gerben & Frank Wassenberg (2004) The renewal of what was tomorrow’s idealistic city. Amsterdam’s Bijlmermeer high-rise. In: Cities, Volume 21, Issue 1, Pages 3–17.

Helleman, Gerben (2011a) Handboek Bewonersparticipatie in de wijk. Den Haag: Haag Wonen.

Helleman, Gerben (2011b) To be or not to be? Blog Urban Springtime.

Helleman, Gerben (2013) Leefbaarheid: meer dan een badkamer. Blog Stadslente.

Helleman, Gerben (2014a) Pop-up City. Blog Stadslente.

Helleman, Gerben (2014b) Leeszaal Rotterdam West: de democratische reactie. Blog Stadslente.

Helleman, Gerben (2014c) Het zelfoplossend vermogen van de stad. Blog Stadslente.

Helleman, Gerben (2014d) Op zoek naar nieuwe verhoudingen. Blog Stadslente.

Helleman, Gerben (2015a) Arrival cities: the need for precision. Blog Urban Springtime.

Helleman, Gerben (2015b) De dagelijkse praktijk van burgerinitiatieven. Blog Stadslente.

Hemel, Z. (2016) Free state of Amsterdam. Weblog of Zef Hemel on urban planning.

Hendriks, Frank & Pieter Tops (2001) Tussen hard en zacht in Den Haag. In: Stadsbespiegelingen Deel A. Ervaringen en observaties uit het stedennetwerk. Tilburg: Katholieke Universiteit Brabant.

Hendriks, Frank & Pieter Tops (2002) Het sloeg in als een bom; vitaal stadsbestuur en modern burgerschap in een Haagse stadsbuurt. Katholieke Universiteit Brabant.

Hisschemöller, Matthijs & Rob Hoppe (1996) Coping with intractable controversies: the case for problem structuring in policy design and analysis. Knowledge and Policy:  The International Journal of Knowledge Transfer and Utilization 8(4): 40-60.

Hoogendoorn, Jurgen (2014) De stille evolutie van gebiedsontwikkeling. Blog Ruimtevolk.

Hoven, Rudy van der (2008) Armoede in de Schilderswijk. In: Zeker in de stad? Wonen en leven in Den Haag. Den Haag: Lectoraat Grootstedelijke Ontwikkeling, De Haagse Hogeschool.

Hurenkamp, Menno, Evelien Tonkens & Jan Willem Duyvendak (2006) Wat burgers bezielt; een onderzoek naar burgerinitiatieven. Universiteit van Amsterdam & NICIS Kenniscentrum Grote Steden.

Jacobs, Jane (1961) The Death and Life of Great American Cities. Random House Usa Inc.

Jong, Meike de (2014) Transvaal, een wijk in transformatie. In: De Maakbare stad; rondkijken in Den Haag. Den Haag: Lectoraat Grootstedelijke Ontwikkeling, De Haagse Hogeschool.

Kalshoven, Frank (2015) Het spel en de knikkers: moet de gemeente de douche betalen? In: De Volkskrant, 24 januari 2015.

Kanneworff, Louis (2011) De ‘organische’ transformatie van bedrijventerrein de Binckhorst; tussenstad op weg naar een duurzame Haagse stadswijk. Den Haag: Lectoraat Grootstedelijke Ontwikkeling, De Haagse Hogeschool.

Kanneworff, Louis (2014) Binckhorst, een bedrijventerrein in transformatie. In: De Maakbare stad; rondkijken in Den Haag. Den Haag: Lectoraat Grootstedelijke Ontwikkeling, De Haagse Hogeschool.

Karssenberg, Hans (2008) Vernieuwen tussen chaos en orde; over competenties, organisaties en beroepsuitoefening (N14). Rotterdam: KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing.

KEI & NICIS (2012) Stedelijke vernieuwing op uitnodiging. Den Haag.

KEI (2007) Lof en kritiek voor selectie aandachtswijken. Website KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing.

Krijnen, Henk, Kitty van den Hoek & Chris Veldhuysen (2012) Kennis over de wijk. MO samenlevingsopbouw, jaargang 31, nummer 233. Movisie.

Kruiter, Albert Jan & Willemijn van der Zwaard (2014) Dat is onze zaak; over eigenaarschap in het publieke domein. Den Haag: RMO.

Lammers, Dick & Wouter Reith (2011) Jong spreekt jong: het leven van jongeren in de Schilderswijk. Den Haag: Lectoraat Grootstedelijke Ontwikkeling, De Haagse Hogeschool.

Lans, Jos van der (2007) Van probleemtaal naar prachttaal. In: Compact 32. Hilversum: Aedes.

Lans, Jos van der (2010) Eropaf! De nieuwe start van het sociaal werk. Augustus.

Lans, Jos van der (2011) Loslaten, vertrouwen, verbinden; over burgers & binding. Nationale Goede Doelen Loterijen / Stichting DOEN.

Ministerie van BZK (2013) Tijd voor Samen. Tijdschrift over de veranderende relatie tussen samenleving en overheid.

Mensink, Wouter (2015) Systeem- en leefwereld: hoe de kloof te dichten. Blog Sociale Vraagstukken.

Mulder, Eildert (2008) Zwijgende portieken van de Haagse Schilderswijk. Bulaaq.

Mulder, Klaas (2010a) Een zooitje ongeregeld; prestaties verbeteren zonder subsidie of contract (N18). Rotterdam: KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing.

Mulder, Klaas (2010b) Handboek voor waarzeggers; kennis en besluitvorming in de volkshuisvesting. Nestas communicatie.

Mulder, Klaas (2014) Pakkenproletariaat. Leusden: ISVW uitgevers.

Müller, Christoph (2015) Het programma Gezondheid, Welzijn en Sport; verkenning en waardering van voorwaarden voor lokale samenwerking rondom complexe vraagstukken. Kansen voor West.

Niemans, Jeroen (2014) De grote ondertussenheid van de stedelijke ontwikkeling. Blog Ruimtevolk.

Nio, Ivan, Arnold Reijndorp & Wouter Veldhuis (2008) Atlas Westelijke Tuinsteden; de geplande en geleefde stad. Haarlem: Trancity.

Ouwehand, André & Gelske van Daalen (2000) Ordening en sturing in de Haagse volkshuisvesting. Delft: Onderzoeksinstituut OTB.

Pater, Ben de & Herman van der Wusten (1996) Het geografisch huis: de opbouw van een wetenschap. Bussum: Coutinho.

Pennen, Ton van der (2016) Schetsboek; bouwstenen uit de recente geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling. Amsterdam: IOS Press.

Planbureau voor de Leefomgeving & Urhahn Urban Design (2012) Vormgeven aan de Spontane Stad: belemmeringen en kansen voor organische stedelijke herontwikkeling. Den Haag/Amsterdam.

Redactie De Kamer (2014) De verzorgingsstaat: feiten en cijfers. De Kamer.

Redactie Ruimtevolk (2014) Primetime voor Facebook Urbanism! Blog Ruimtevolk.

Reijn, Gerard (2015) De diagnose na 10 jaar markt. De Volkskrant, 29 december 2015.

Reinders, Leeke (2013) Harde stad, Zachte stad. Delft: TU Delft.

Reijndorp, Arnold (2004) Stadswijk; stedenbouw en dagelijks leven. Rotterdam: NAi Uitgevers.

Reijndorp, Arnold & Leeke Reinders (2010) De alledaagse en de geplande stad; over identiteit, plek en thuis. Haarlem: SUN-Trancity.

Roelofs, Mike (2015) Twee jaar dolen in de digitale UWV-jungle. De Volkskrant, Vonk, 5 september 2015.

Rotmans, Jan (2014) Nederland kantelt ondanks of dankzij de scepsis. Blog Sociale Vraagstukken.

Rotmans, Jan (2015) Kom uit de ivoren toren, welkom in de nieuwe wereld. Blog Sociale Vraagstukken.

Rynck, Filip de (2014) De geest van Elinor. In: Lokaal, oktober 2014.

Santegoeds, Juliette (2014) Goudzoekers, cowboys en vlottrekkers; Haagse wijkambtenaren in tussenfuncties. In: Applied Research Today, nr. 6, november 2014. Den Haag: De Haagse Hogeschool.

Scherpenzeel, Teun (2013) Buurthuis De Landen. Community Lover's Guide - The Hague.

Schuyt, Kees (2013) Noden en wensen; de verzorgingsstaat gezien als historisch fenomeen. Rotterdam: Erasmus Universiteit.

Smit, Vincent (2008a) Inleiding: zeker in de stad? In: Zeker in de stad? Wonen en leven in Den Haag. Den Haag: Lectoraat Grootstedelijke Ontwikkeling, De Haagse Hogeschool.

Smit, Vincent (2008b) Slotbeschouwing In: Zeker in de stad? Wonen en leven in Den Haag. Den Haag: Lectoraat Grootstedelijke Ontwikkeling, De Haagse Hogeschool.

Smit, Vincent (2014a) De Haagse hogeschool is Haags. In: Essaybundel 'Onderzoekend op weg'. Den Haag: De Haagse Hogeschool.

Smit, Vincent (2014b) Inleiding. In: De Maakbare stad; rondkijken in Den Haag. Den Haag: Lectoraat Grootstedelijke Ontwikkeling, De Haagse Hogeschool.

Sociaal en Cultureel Planbureau (2004) In het zicht van de toekomst: Sociaal en Cultureel Rapport 2004. Den Haag.

Soeterbroek, Frans (2012) Een lichte kijk op de sturing van de stad. In: Essays toekomst van de stad. Den Haag: Rli.

Soeterbroek, Frans (2013) Besturen in de spontane stad. Den Haag: Platform 31.

Sommer, Martin (2015) Vrij zicht. Columns in De Volkskrant.

Specht, Maurice & Joke van der Zwaard (2015) De uitvinding van de Leeszaal; collectieve tactieken en culturele uitwisselingen. Trancity*valiz.

Spruyt, Bart Jan (2015) Denk eerst eens even na voor je je mening geeft. De Volkskrant, 30 mei 2015 (Opinie & debat).

Stam, Martin (2012) Outreachend besturen; in tijden van transitie. Movisie.

Steen, Martijn van der, Mark van Twist, Nancy Chin-A-Fat & Tobias Kwakkelstein (2013) Pop-up publieke waarde; Overheidssturing in de context van maatschappelijke zelforganisatie. NSOB.

Steen, Martijn van der, Jorren Scherpenisse, Maarten Hajer, Olav-Jan van Gerwen & Sonja Kruitwagen (2014) Leren door doen; Overheidsparticipatie in een energieke samenleving. NSOB/PBL

STIPO (2013) Zicht op de dynamiek tussen geplande en geleefde stad. Amsterdam/Rotterdam.

Strikkers, Henk (2014) 200 jaar studiefinanciering; een lening of een gift? Folia Magazine.

Taleb, Nassim Nicholas (2014) De Zwarte Zwaan; de impact van het hoogst onwaarschijnlijke. Amsterdam: Nieuwezijds.

Tonkens, Evelien (2009) Tussen onderschatten en overvragen; actief burgerschap en activerende organisaties in de wijk. Amsterdam: SUN Trancity.

Tonkens, Evelien & Jan Willem Duyvendak (2013) Wie wil zich nu laten douchen door de buurman? Blog Sociale vraagstukken.

Tonkens, Evelien & Jan Willem Duyvendak (2015) Graag meer empirische en minder eufore kijk op burgerinitiatieven. Blog Sociale vraagstukken.

Twist, Mark van, Nancy Chin-a-Fat, Jorren Scherpenisse & Martijn van der Steen (2014) ‘Ja, maar…’; reflecties op de participatiesamenleving. Boom.

Uitermark, Justus (2012) De zelforganiserende stad. In: Essays toekomst van de stad. Den Haag: Rli.

Uitermark, Justus, Amy-Jane Gielen & Marcel Ham (red.) (2012) Wat werkt nu werkelijk? Politiek en praktijk van sociale interventies. Amsterdam: Van Gennep.

Uitermark, Justus (2014) Verlangen naar Wikitopia. Rotterdam: Erasmus Universiteit.

Ven, Naud van der (2013) Werk en reflectie; Jürgen Habermas. Blog Schaamte en verandering.

Verbrugge, Ad (2015) Debat over burgerinitiatieven is vooral politiek. Blog Sociale vraagstukken.

Visitatiecommissie Wijkenaanpak (2011) Toekomst van de wijkenaanpak: doorzetten en loslaten. Den Haag: Ministerie van BZK.

Vliet, Pieter van (2012) Leren van de Stad. KennisNetwerk Amsterdam.

Vreeburg, Wim (2010) Meedoen in Den Haag, werkt het? Zeven mismatches op de Haagse arbeidsmarkt in een periode van noodzaak en nood. Den Haag: Lectoraat Grootstedelijke Ontwikkeling, De Haagse Hogeschool.

Vries, Sjors de & Judith Lekkerkerker (2015) Van onderop! Bottom-up initiatieven in krimpgebieden. Ruimtevolk/Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Weeber, Carel (2002) ‘Wij architecten moeten leren om net als in de kledingindustrie confectielijnen te ontwerpen’. In: De uniformering voorbij; een nieuwe romantiek van stad en land door Koos Neuvel. Zoetermeer: Meinema.

Werken aan de Stad (2009) Wijkanalyse en voorstellen bewonersparticipatie Schilderswijk. Rotterdam.

Wernsen, Ina & Sophie Pauwels (2014) Corporatie en bewoners; op weg naar gelijkwaardigheid en wederkerigheid. Rotterdam: Corpovenista/Inicio.

Wijdeven ,Ted van de & Frank Hendriks (2009) A little less conversation, a little more action; real-life expressions of vital citizenship in city neighborhoods. In: City in Sight: Dutch Dealings with Urban Change door Jan Willem Duyvendak, Frank Hendriks & Mies van Niekerk. Amsterdam University Press.

Wijdeven, Ted van de & Frank Hendriks (2010) Burgerschap in de doe-democratie. Den Haag: Nicis.

Wikipedia (2016) Diverse onderwerpen. http://www.wikipedia.nl/

Zijderveld, Anton (1991) De samenleving als schouwspel. Utrecht: Lemma.

Zuylen, Jornt van, Kim Schaap, Robert Blom e.a. (2010) Help een burgerinitiatief! Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Zwaard, Joke van der & Corrie Kreuk (2012) 'Ik kwam om wat te doen'. Werkwijze en betekenis van vadercentrum Adam. Rotterdam: E3D.

Zwaard, Joke van der & Maurice Specht (2013) Betrokken bewoners, betrouwbare overheid. Rotterdam: Kenniswerkplaats Leefbare Wijken.

Zwaard, Joke van der (2014) Facelift te strak voor het Oude Westen. Blog VersBeton.

Reacties